سطر نویسی یکی از قالب‌های رایج در خوشنویسی است که منظور از آن: جمله و عبارتی کوتاه یا مصرعی شعر است که بر روی یک خط زمينه افقی خوشنویسی شود.

هر چند یک سطر از اجزای مختلف تشکیل می‌‌شود اما این اجزا باید طوری کنار هم قرار گیرند که در نهایت یک کلّ منسجم و هماهنگ را به وجود آورند. در درس‌های آینده در مورد سطرنویسی مطالب جامع‌تری ارائه خواهد شد. در این درس فقط به رعایت چهار نکته کلی در مورد سطر نویسی اشاره می‌‌شود:

١. رعایت قواعد در نگارش تک تک اجزای تشکیل دهنده سطر

٢. رعایت جایگاه اجزای سطر نسبت به خط زمینه

۳. رعایت فاصله‌های یکنواخت، بین اجزای سطر (که معمولا در حدود یک نقطه می‌‌باشد).

۴. ایجاد صعود در پایان سطر ( که با قرار دادن آخرین جزء سطر در بالاتر از جایگاه معمول آن نسبت به خط زمینه صورت می‌‌پذیرد).

اولین سرمشق سطرنویسی را با دقت مورد مطالعه و بررسی قرار داده، به سؤالات مطرح شده در مورد آن پاسخ دهید و با راهنمایی‌های هنرآموز محترم، به بحث و تبادل نظر بپردازید.

تمرین منزل

در یک کادر مربع به ابعاد cm ۱۵×۱۵، نقطه‌ها را طوری اجرا کنید که در قسمت بالا، نقطه‌ها به صورت درهم رفته و پر قرار گیرند و هر چه به طرف پایین کادر نزدیک می‌‌شوید فاصله‌ها بیشتر و از تراکم نقطه‌ها کاسته شود، به طوری که در  آخر کادر نقطه‌ای ‌وجود نداشته باشد.

تمرینات کارگاهی

١- هر یک از شکل‌های «کو»، «با» و «ک» کشیده را یک سطر تمرین کنید.

۲- سطر سرمشق را سه بار خوشنویسی کنید.

۳- هر یک از کلمات لوازم و باریک را یک سطر بنویسید.

آموزش الفبا (حروفِ گرد)

گروه حروف گرد، شکل‌های «ن، ق، ل، س، ص، س، ی، ح، ع» را شامل می‌‌شود که در این جلسه فقط شکل‌های «ن، ق، ل» آموزش داده می‌‌شود.

قبل از آنکه به نحوه‌ی اجرای شکل «ن» در نستعلیق بپردازیم لازم است حرکت دوم «ن»، که گردی آن را تشکیل می‌دهد و در تمامی حروف گرد (به استثنای ی، ح، ع که با کمی تغییر اجرا می‌‌شود) تکرار می‌‌شود، به عنوان شکل پایه حروف گرد، مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم. این شکل، حاصل حرکتی است بر حول دایره‌ای ‌به قطر ۳ نقطه که از  سمت راست آن شروع و تا  دایره (یک نقطه بالاتر از سمت راست) در سمت چپ ادامه می‌‌یابد. این حرکت در قسمت پایین، اندکی متمایل به چپ، کمی گودتر می‌‌شود. گفتنی است که خط زمینه از  دایره مزبور عبور می‌‌کند. به عبارت دیگر، حرکت شکل پایه از خط زمینه شروع می‌‌شود و تا یک نقطه بالاتر از خط زمینه ادامه می‌‌یابد. گودی این شکل در سمت راست یک نقطه و در سمت چپ ۲ نقطه خواهد بود. این شکل باید به اندازه کافی و به صورت جداگانه تمرین شود (نمونه ۱-۷).

نحوه اجرای شکل «ن»

ابتدا نقطه‌های راهنما را به صورت ۲ نقطه‌ی عمودی قرار می‌دهیم. سپس در حرکت اول یک «الفِ» ۲ نقطه می‌‌نویسیم که انتهای آن بر خط زمینه مماس شود. در حرکت دوم، شکل پایه حروف گرد را به انتهای «الف» وصل می‌‌کنیم تا شکل کامل شود.

نکته: نقطه‌ی شكل «ن» در نستعلیق جایگاه ثابت و مشخصی دارد و نمی‌‌توان آن را تغییر داد.

نحوه اجرای «ق»

نقطه‌های راهنما را همانند نقطه‌های راهنمای شکل «ن» قرار داده، سپس در ۲ نقطه بالاتر از خط زمینه، سر «ق» را مانند سر «ف» می‌‌نویسیم و با نوک قلم تا خط زمینه با اندکی قوس اما به حالت عمود ادامه می‌‌دهیم، حال شکل پایه را به آن وصل کرده، شکل را کامل می‌‌کنیم. این شکل نیز همانند شکل «ن» با دو حرکت قلم نوشته می‌‌شود.

نحوه اجرای «ل»

برای اجرای شکل «ل» همانند «ن» عمل می‌‌کنیم با این تفاوت که طول الف «ل» باید ۵/۴ تا ۵ نقطه باشد نمونه.

تمرین منزل

در مرکز یک کادر مربع به ابعاد cm ۴۰×۴۰ (از مقوای سفید) دایره‌ای ‌به شعاع cm ۴ رسم کنید، سپس شكل «ل» را که قطر گردی آن در حدود cm ۴ باشد طراحی کرده، بر روی مقوای رنگی ۱۲ بار تکرار کنید حال این ۱۲ عدد «ل» را از مقوا قیچی کرده، در محیط دایره‌ای ‌که قبلا بر روی مقوای سفید رسم کرده‌اید طوری کنار هم بچسبانید که نوک «الف» شکل‌های «ل» با محیط دایره مماس شود.

تمرینات کارگاهی

١- شکل پایه حروف گرد را با قرار دادن نقطه‌های راهنما در اول سطر، پنج سطر تمرین کنید.

۲- هر یک از شکل‌های «ن، ق، ل» را دو سطر تمرین کنید.

۳- هر یک از کلمات «باران، زورق و بال» را به صورت جداگانه یک سطر تمرین کنید (نقطه‌های راهنما در اول سطر فراموش نشود).

۴- سه کلمه جدید از حروف خوانده شده پیدا کرده، از هر کدام یک سطر خوشنویسی کنید.

در این جلسه شکل‌های «س»، «ص» و «س کشیده» را مورد بررسی قرار داده، نحوه اجرای آنها را خواهیم آموخت.

نحوه اجرای شکل «س»

ابتدا نقطه‌های راهنما را به صورت ۲ نقطه عمودی در بالای خط زمینه قرار دهید. سپس با نوک بالایی قلم، دندانه اول را با حرکتی قوس‌دار در جهت پایین و چپ اجرا کرده، در ادامه دندانه دوم را با یک برجستگی به وسیله نیش قلم و امتداد آن در جهت افقی به اندازه ۱ نقطه بنویسید و دندانه سوم را بدون برجستگی با نوک قلم تا خط زمینه به صورت عمودی ادامه دهید. حال شکل پایه را به آن وصل کرده شکل «س» را کامل کنید. گفتنی است که دندانه‌های «س» از  تا  پهنای قلم ضخامت دارد.

نحوه اجرای شکل «ص»

بعد از قرار دادن نقطه‌های راهنما، حرکت اول را که شبیه «ط» می‌‌باشد از حدود ۲ نقطه بالاتر از خط شروع کرده، قسمت زیرین سر «ص» را با  پهنای قلم با یک حرکت قوس‌دار به طرف پایین و چپ اجرا می‌‌کنیم و ادامه آن را با نوک قلم به صورت عمودی تا خط زمینه امتداد می‌‌دهیم. در پایان با اتصال شکل پایه حروف گرد، شکل «ص» را کامل می‌‌کنیم.

نحوه اجرای «س» کشیده

قسمت اول این شکل از یک کشیده و دنباله‌ای ‌به صورت عمودی به طرف پایین تشکیل شده است. برای اجرای کشیده، ابتدا قلم را با زاويه‌ی ̊۶۰ حدود ۴ نقطه بالاتر از خط زمینه قرار داده، به طول یک نقطه به حالت تقریبا افقی به طرف چپ حرکت می‌‌دهیم. سپس با شیب تندتر مانند حرکت سرکش «ک» حرکت را به طرف خط زمینه ادامه داده، به تدریج این حرکت را به حرکت افقی تبدیل می‌‌کنیم به طوری که طول قسمت شیب‌دار ‌۲ برابر طول قسمت افقی باشد. در طول این حرکت، زاویه قلم از ۶۰ درجه در شروع به ۹۰ درجه در پایان کشیده تغییر می‌‌کند. در پایان، حرکت را با نوک قلم به صورت عمودی تا خط زمینه ادامه می‌‌دهیم. (شیب این کشیده حدود ۲ نقطه خواهد بود). حال، شکل پایه حروف گرد را به آن وصل کرده، شکل را کامل می‌‌کنیم. طول کشیده «س» از ۷ تا ۱۰ نقطه متغیّر است.

نکته: تمامی کشیده‌هایی که مانند «س کشیده» بدون واسطه به گردی وصل می‌‌شوند  از طول آنها در قسمت آخر کشیده، حالت افقی دارند، اما کشیده‌هایی که مستقیما به گردی وصل نشوند در آخر از طول کشیده کمی به طرف بالا صعود می‌‌کنند. مانند دو کلمه‌ی «ستاره» و «رُستن»

تمرین منزل

یک جمله یا عبارت کوتاه را با استفاده از حروف و کلمات آموخته شده بسازید و بر روی یک خط زمینه در قالب سطر نویسی، با رعایت قواعد مربوط، خوشنویسی کنید.

تمرینات کارگاهی

۱. هر یک از شکل‌های «س، ص، س کشیده» را در سطر تمرین کنید.

۲. سه کلمه جدید که در آن حروف «س، ص، س کشیده» به کار رفته باشد پیدا کنید و از هر یک، دو سطر خوشنویسی کنید.

٣. کلمه ستاره را به صورت کشیده، یک سطر خوشنویسی کنید.

یادآوری: در اجرای تمامی تمرینات از نقطه‌های راهنما در اول سطر استفاده کنید.

تمرین منزل

با استفاده از حروف و کلماتی که تاکنون آموخته‌اید، جمله یا عبارتی کوتاه بسازید و آن را در یک ورق A4 در قالب سطر نویسی اجرا کنید و سپس ارزش بصری هر کدام از اجزای سطر را در ۳ درجه گروه‌بندی ‌‌کرده، در زیر سطر بنویسید.

تمرینات کارگاهی

۱. هر یک از شکل‌های «کد، ل، ب کشیده، ش» را، یک سطر تمرین کنید.

۲. سرمشق متن درس را سه بار خوشنویسی کنید.

۳. هر یک از کلمات «لذت»، «ستاره» را، یک سطر خوشنویسی کنید.